Zaman zaman Türkiye halkının okuma alışkanlığına ilişkin nicel verilere gereksinim duyulmaktadır. Bunlara ilişkin erişilen hiçbir verinin birbiriyle benzer olmadığı hatta okuma alışkanlığına ilişkin verilen oranlar arasında uçurumlar olduğu görülmektedir. Buna rağmen kimi televizyon ve gazeteler bu birbirinden çok çok farklı verileri kullanmakta, hatta zaman zaman meslektaşlarımız dahi ürettikleri çeşitli afiş veya broşürlerde bu yanlış bilgilere yer vermektedirler. Bu konuda değerli akademisyenlerimiz tarafından farklı zamanlarda, farklı gruplara uygulanmış birçok çalışmadan da bahsedilebilir. Ancak bugüne dek Türkiye’de okuma oranlarına ilişkin ülke çapında yapılmış en geniş kapsamlı çalışma, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü tarafından yaptırılan ve sonuçları 2011 yılında yayımlanan Türkiye Okuma Kültürü Haritası adlı rapordur. Türkiye Okuma Kültürü Haritası kapsamın genişliği açısından ele alındığında, okuma alışkanlığı konusunda Cumhuriyet tarihinde ülke çapında gerçekleştirilen ilk okuma alışkanlığı saha araştırmasıdır.
Araştırma sonuçları “Türkiye Okuma Kültürü Haritası” adında basılı bir rapor olarak yayımlanmıştır. Araştırma sonuçlarının özet bilgilerinden oluşan İngilizce ve Türkçe Yönetici Özetleri ise hem kitapçık olarak yayımlanmış hem de Bakanlığın web sayfasında kamuoyuna duyurulmuştur. Ayrıca araştırma sonuçları, 19 Nisan 2011 tarihinde dönemin Kültür ve Turizm Bakanı tarafından kamuoyuyla da paylaşılmıştır.
Türkiye Okuma Kültürü Haritası çalışması için alan araştırması yapılmıştır. Araştırma için Türkiye İstatistik Kurumu’nun NUTS2 düzeyindeki illeri seçilmiştir. Bunlar; Adana, Ağrı, Ankara, Antalya, Balıkesir, Bursa, Erzurum, Gaziantep, Hatay, İstanbul, İzmir, Kastamonu, Kayseri, Kırıkkale, Kocaeli, Konya, Malatya, Manisa, Mardin, Samsun, Şanlıurfa, Tekirdağ, Trabzon, Van ve Zonguldak illeridir. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK)’nun Adrese Dayalı Kayıt Sistemi (ADNKS) esas alınarak belirlenen örneklem için her coğrafi bölgeden il seçimi yapılmıştır. İllerin belirlenmesinde, benzer nitelikli illerin seçimi yerine, farklı sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel gelişmişlik düzeyindeki iller tercih edilmiştir. Seçilen örneklem kır ve kent dağılımı bakımından Türkiye’yi temsil etmektedir. Araştırma kapsamında Türkiye’yi temsil niteliği olan 26 ilde 6212 kişi ile görüşülmüştür. Elde edilen veriler ileri analiz teknikleri kullanılarak yorumlanmıştır. Türkiye İstatistik Kurumu’nun belirlediği NUTS2 düzeyinden seçilen illerle yapılan bu araştırma 0.95 güvenilirlik sınırları içinde olup, hata payı oranı +/ – % 1.23’tür.
Araştırma bulgularını özetleyecek olursak;
Hiç kitap okumama ve yılda 10 kitaptan az okuma oranları dikkate alındığında, katılımcıların ortalama %75’inin okumadığı , % 25’in ise ayda 1 kitaptan fazla okuduğu diğer bir deyişle okuma alışkanlığına sahip olduğu söylenebilir.
35 yaş üzeri bireyler çoğunlukla TV izlemekte ve aileyle zaman geçirmektedir. Özellikle 15-34 yaş grubunda kitap okuma ve internet kullanma, diğer yaş gruplarına göre daha yaygındır. 7-14 yaş arasındaki bireyler ise diğer gruplara göre en çok kitap okuyan grubu oluşturmaktadır.
Genellikle eşi hayatta olmayan, düşük gelirli hanelerde ve akraba evinde yaşayan katılımcıların boş zamanlarını TV izleyerek, evli ve orta gelire sahip bireylerin boş zamanlarını aileleriyle, bekarların ve çok yüksek gelirli hanelerde yaşayan katılımcıların ise boş zamanlarını kitap, gazete ve dergi okuyarak geçirdikleri bulgusuna ulaşılmıştır.
Emekli olup herhangi bir işte çalışmayan katılımcılar genellikle boş zamanlarını TV izleyerek, ev hanımları aileleriyle, özel sektör yöneticileri ve öğrenciler ise kitap, dergi ve gazete okuyarak değerlendirmektedirler.
Yaş grubuna göre bakıldığında 7-14 yaş grubunun, cinsiyet açısından bakıldığında kadınların, yaşamın büyük kısmının geçirildiği yer açısından bakıldığında kentlerde yaşayanların “seçici ve düzenli okuyucu” olduğu görülmektedir.
Serbest meslek sahipleri başta olmak üzere, kamuda yönetici olarak çalışanlar, özel sektörde çalışanlar “rastgele kitap seçen ve düzensiz okuyan” grubu oluşturmaktadır. “Seçici ve düzenli okuyan” grup ise, kamu çalışanları ve öğrencilerdir.
Kitap okuma oranı, 7-14 yaş grubu bireylerde ve kadınlarda diğer gruplara göre yüksektir. Gazete okuma oranının ise erkeklerde ve 65 üzeri yaş grubu katılımcılarda yüksek olduğu görülmektedir. Gazete okuma oranı yine büyükşehirlerde daha yüksektir. Gelir düzeyi yükseldikçe çeviri kitap okuma oranı da yükselmektedir.
Evinde internet bulunan katılımcıların kitap, gazete, dergi okuma oranlarının, internet bağlantısı olmayanlardan daha yüksek olduğu saptanmıştır. Bu noktada internet kullanımının okumayı her zaman olumsuz etkilediğini söylemek güçtür.
Öğrencilerin çok yüksek oranda kitap okuyan grup öğrencilerdir. 10 kişiden fazla işçi çalıştıran serbest meslek sahipleri, diğer gruplara oranla gazete okumayı tercih etmektedir.
Kişilerin kitap okuma alışkanlığı kazanmalarında, aile ve yakın çevrelerinin etkisinin düşük düzeyde olduğu saptanmıştır. Kitap okumayanların %19’u okuma eylemini sevmediklerini belirtmişlerdir. Katılımcılar tarafından kitap okumama nedeni olarak zaman bulunamaması gösterilmiştir
7-14 yaşlarındaki katılımcıların daha çok eğitim, 15-24 yaşlarındaki katılımcıların çoğunlukla edebiyat, 25 ve üzeri yaşlardaki katılımcıların ise genellikle din konulu kitaplar okumayı tercih ettikleri görülmektedir. Verilere göre, yaşamının büyük kısmını büyükşehir ve kasabada geçirenler yoğunlukla edebiyat, kentte geçirenler en çok eğitim, kasaba ve köyde geçirenler ise din konulu kitaplar okumaktadırlar.
Edebiyat ve eğitim konulu kitapları okuyanların daha çok öğrenciler olduğu görülürken, din konulu kitapları okuyanların ise ev kadınları olduğu bulgusuna ulaşılmıştır.
7-14 yaş grubu katılımcıların genellikle öykü okumayı tercih ettikleri görülürken, diğer yaş gruplarının daha çok roman okumayı yeğledikleri saptanmıştır. Kadınların erkeklerden daha çok roman, öykü ve şiir okumalarına karşın, erkeklerin ise kadınlardan daha çok deneme, eleştiri ve mizah türü kitaplar okudukları görülmektedir.
7-14 yaş grubu katılımcıların macera, 15-24 yaş grubu katılımcıların aşk ve 65 ve üzeri yaş grubu katılımcıların ise tarih temalı kitaplar okudukları görülmektedir. Kadınlar daha çok aşk temalı kitapları okurken, erkekler ise macera temalı kitapları tercih etmektedirler. Kadınların daha çok aşk, erkeklerin ise daha çok tarih temalı kitapları okudukları saptanmıştır. Macera ve tarih temalı kitaplar daha çok kentte okunurken, aşk temalı kitaplar, daha çok büyükşehirde yaşayanlar tarafından okunmaktadır. Bekarların daha çok macera kitapları, eşinden ayrılmış katılımcıların daha çok aşk ve eşi hayatta olmayan katılımcıların ise daha çok tarihi romanlar okudukları görülmektedir. Macera kitaplarının akraba evinde oturanlar, aşk kitaplarının kiracılar, tarih kitaplarının ise kendi evlerinde oturanlar tarafından daha çok tercih edildiği saptanmıştır. Anlamlı bir bulgu olarak, Psikoloji temalı kitapların ise hane halkı geliri 3000 TL – 5.000 TL olan katılımcılar tarafından okunduğu saptanmıştır.
Tavsiyelere göre kitap seçen katılımcıların genellikle “seçici ve düzensiz okuyan” bireylerden oluştuğu görülmektedir. Kitap adına göre seçim yapan bireylerin “seçici ve düzenli” okuyucular, dergi ve gazetelerin kitap eklerine göre seçim yapan katılımcıların ise genellikle “rastgele seçen ve düzensiz okuyan” ile “rastgele seçen ve düzenli okuyan”lardan oluştuğu saptanmıştır.
Yılda 5 ve 5’den az kitap alanlar ve hiç kitap almadığını söyleyenler birlikte değerlendirildiğinde, genel toplamda katılımcıların %64.8’inin kitap satın almadığı söylenebilir. Yıllık ortalama alınan kitap sayılarına bakıldığında en çok 7-24 yaş grubundaki katılımcıların kitap aldıkları sonucuna ulaşılmaktadır. En az kitap alımı, yaşamının büyük kısmını köylerde ve kasabalarda geçirenlerde görülmektedir.
Seçici ve düzenli okuyanların, evlerinde Türkiye ortalamasının çok üzerinde kitap bulundurdukları görülmektedir. Yıllık ortalama okunan kitap sayısı arttıkça, evde bulundurulan kitap sayısında da artış gözlemlenmektedir. Bu durumda kitap okuma ve evde kitap bulundurma durumlarının ilişkili olduğu söylenebilir.
Okuma Kültürü Haritası ile ilgili araştırmadan şu temel sonuçlar elde edilmiştir:
- Kadın-erkek okuma oranları eşittir.
- Ülkemizde yılda ortalama 7.2 kitap okunmaktadır.
- Türkiye nüfusunun % 31’i hiç kitap okumamaktadır.
- Türkiye’de her 4 kişiden 1’inin kitap okuma alışkanlığı vardır.
- Boş zamanlarda en çok TV izlenmektedir (% 23.7).
- Kitap hala en çok okunan basılı materyal türüdür (% 54).
- Kitaplar rastgele seçilip, düzensiz okunmaktadır (% 45.3).
- Genellikle tavsiye edilen kitaplar okunmaktadır (% 61.5).
- Bir okuyucu bir seferde aralıksız olarak en fazla 30 dakika okumaktadır.
- Türkiye’de kitap okuma alışkanlığını birey kendi kendine öğrenmektedir ( %75).
- Herhangi bir yazar düzenli olarak izlenmemekte (% 84.2), kitap seçiminde yayınevi tercihi yapılmamaktadır (% 90.16).
- Halk kütüphanelerinin varlığı ağırlıklı olarak bilinmektedir (% 77); ancak yararlanma oranı düşüktür.
- Kitaplar en çok satın alma şeklinde sağlanmakta (% 82.9) ancak kitap fiyatları kısmen pahalı bulunmaktadır.
- Ders kitabı dışında kitap satın alma oranı düşüktür.
- En fazla edebiyat okunmaktadır (% 20), onu dinsel kitaplar (% 18.5); eğitime ilişkin kitaplar (% 16) ve tarih (% 14) izlemektedir.
- En fazla okunan yazınsal tür, romandır (% 34), onu öykü izlemektedir (% 27).
- En çok macera temalı kitaplar okunmaktadır (% 22).
- Çoğunlukla Türkçe kitaplar okunmaktadır (% 85).
- Trakya ağırlıklı olarak tarihsel kitaplar; İç Anadolu ve Güney Doğu Anadolu dinsel kitaplar; Karadeniz, Ege ve Doğu Anadolu edebiyat okumaktadır.
- Çeviri kitap da okuduğunu söyleyenlerin oranı % 34’tür.
- En çok tavsiyelere göre kitap seçimi yapılmaktadır (% 61.5).
- Evlerde genellikle 25’ten az kitap bulunmaktadır (% 44).
Okuma kültürü, ülkelerin gelişmişlik düzeyleri ile doğrudan ilintili önemli göstergelerden biridir. Bu çalışma, hem mevcut durumu saptama hem okuma kültürünü geliştirme yönünde hedefler belirleme açısından önem taşımaktadır. Kuşkusuz söz konusu araştırma sadece bir başlangıç olmalı ve sürekli hale getirilmelidir.
Dr. Şenol Karadeniz 