HALK KÜTÜPHANELERİNDE VERİLEN HİZMETLER

Baştan uyaralım bu yazı bilgi profesyonelleri için değildir.  🙂

Evet zaman zaman yetersiz olarak eleştirilseler de ülkemizde halk kütüphaneleri var ve bu kurumlar vatandaşlarımıza, üstelik son dönemde niteliğini gittikçe yükselten bir takım hizmetler sunuyorlar. Bu hizmetlerden okuyucuları haberdar etmek ise biz bilgi profesyonellerine düşüyor.

Vatandaşların kütüphane hizmetlerinden yararlanmaları için uygun koşulları ve ortamları sağlayan halk kütüphanelerinin en temel okuyucu hizmeti, kütüphane materyalinin (yani kitap, dergi, elektronik kaynaklar, CD, çocuklar için oyuncak, oyun setleri vb), kütüphane içinde veya dışında ödünç verilmesi ya da erişiminin sağlanmasıdır. Okuyucular, ödünç verme hizmetinden yararlanmak için sadece T.C kimlik numarasını gösterir bir belge ile kütüphaneye üye olabilmektedirler. Okuyucular gerek kütüphane  içindeki bilgisayarlardan gerekse internet üzerinden kütüphane kataloğunda elektronik olarak tarama yapabilmekte, aradığı kaynak o kütüphanede olmasa bile, eğer varsa hangi kütüphanede olduğunu tespit edebilmektedir.

Yazma ve nadir eserler gibi çok değerli eserler, danışma kaynakları, kullanıcılar tarafından sıklıkla aranan materyaller ile süreli yayınların son sayıları hariç, kütüphane materyali ücretsiz olarak ödünç verilmekte, eğer kullanıcı çeşitli nedenlerle, materyalin ödünç alındığı ilden farklı bir ilde bulunuyorsa, materyali o anda bulunduğu ildeki İl Halk Kütüphanesine iade edebilmektedir. Ayrıca ödünç verme hizmetini destekleyen diğer bir hizmet ucu olarak, gereksinim duyulan materyaller kütüphaneler arası ödünç verme hizmeti ile okuyuculara temin edilebilmektedir.

Kütüphanelerin bir diğer önemli okuyucu hizmeti danışma (referans) hizmetidir. Okuyuculardan yüz yüze,  telefon, posta, elektronik posta ve benzeri yollarla yapılan bilgi talepleri karşılanır. İstenen bilgilerin hangi kaynaklarda bulunabileceği, kaynağın kullanım özellikleri, kaynağın kütüphanede bulunmaması durumunda hangi kütüphane/ kütüphanelerde bulunabileceği konusunda okuyucuya rehberlik yapılır. Olanaklar ölçüsünde diğer kurum-kuruluşlarla işbirliği yapılarak kullanıcıların bilgi gereksinimi karşılanmaya çalışılır veya kullanıcı başka bilgi merkezleri ve bilgi kaynaklarına yönlendirilir. Danışma hizmetinde Rehberler ve Kılavuz Kitaplar; Bibliyografyalar, İndeksler ve Özetleyici Kaynaklar; Ansiklopediler, Sözlükler; El Kitapları; Yıllıklar; Almanaklar; Atlaslar, Haritalar ve Seri Yayınlardan danışma dermesi oluşturulur ve bunlar kütüphane dışında kullanılmak üzere ödünç verilmez. Halk kütüphanelerinde danışma hizmetleri rehberlik hizmetleri ile desteklenmektedir. Kütüphaneler okuyucuları için zaman zaman basılı ve elektronik kaynaklardan, bilgisayarlardan ve ağlardan yararlanma konusunda eğitici toplantılar düzenlemekte; kütüphane kullanımını ve kaynaklarını tanıtan materyal hazırlamakta ve duyurular yapmaktadır.

Bağımsız binalardaki bebek ve çocuk kütüphaneleri veya halk kütüphanelerinin içinde bir bölümde verilen çocuk ve gençlik kütüphaneciliği hizmetleri halk kütüphanelerinin ayrılmaz bir parçasıdır. Bebek, çocuk ve gençlik kütüphaneleri veya bölümleri; 0-2 yaş aralığındaki bebeklere, 3-14 yaş aralığındaki çocuklar ile 15-18 yaş aralığındaki gençlere, bunun dışında özel gereksinimi olan gruplara, ebeveynlere ve diğer aile üyelerine, bakıcılara ve alanda çalışan yetişkinlere hizmet verir.

Görme engelli veya az gören okuyucular için tasarlanan hizmetler kütüphanelerdeki önemli okuyucu hizmetlerinden sayılır. Bu açıdan görme engellilerin topluma entegrasyonlarının sağlanabilmesi amacıyla şu anda 87 kütüphanede, sesli ekran okuma programı, ekran büyütme programı ve bunlara ilişkin gerekli donanım bulunmaktadır. Aynı zamanda İstanbul, İzmir ve Antalya’daki il halk kütüphanelerindeki stüdyolarda görme engelli kullanıcıların bilgi ihtiyaçlarını karşılayabilmek üzere kitaplar seslendirilmektedir.  Dünyada bir ilk olma özelliğine sahip olan Kitap+ Mobil Uygulaması ile sesli işaret diliyle üretilen video kitaplar sadece işitme engelli bireylerin hizmetindedir.

Bedensel engel, yaşlılık ve sağlık durumlarının uygun olmaması veya yaşanılan yerin kütüphanelere uzak olması gibi nedenlerle yerleşik kütüphane hizmetlerinden yararlanamayan vatandaşlarımız için motorlu araçlarla gezici kütüphane hizmeti sağlanır. Özellikle deprem gibi büyük ölçekli afetlerin yaşandığı bölgelerde gezici kütüphaneler sosyal yaşam destek noktaları olarak görev yaparlar. Ayrıca hastane, cezaevi, huzurevi, kamp vb. özel toplulukların bulunduğu yerlerde ve talep eden belirli kuruluşlarda, belli aralıklarla oluşturulan kitaplıklar, geçici derme hizmeti olarak adlandırılır.

Teknolojik gelişmelere paralel olarak artık halk kütüphanelerinde okuyucular ücretsiz olarak internete erişebilmektedirler. İnternet üzerinden sunulan çeşitli elektronik kaynaklara erişim sağlanabilmektedir. Mobil cihazlardan ise e-kitabım mobil uygulaması üzerinden e-kitaplara erişim sağlanabilmektedir.

Kütüphane kullanıcıları halk kütüphaneleri aracılığıyla internet bağlantısı bulunan sanal gerçeklik (VR) gözlüğü, cep telefonu, tablet, bilgisayar gibi cihazlar aracılığıyla e-kitaplara ve sesli kitaplara ulaşmalarını sağlayan Akıllı Kitap Platformu’na erişebilirler.

Kütüphaneler tarafından organize edilen kültürel etkinlikler ve kurslar son derece önemli bir okuyucu hizmeti haline gelmiştir. Kültürel etkinlikler sayesinde okuyucu olan veya ol­mayan kişi ve gruplarla kütüphane arasında iyi ilişkiler kurulmasını sağlanmaktadır. Ayrıca kitap formatı dışında insanların bilgi ve deneyimlerinin de bilgi kaynağı olarak değerlendirilmekte ve aynı zamanda modern toplumda gittikçe yalnızlaşan bireylerin sosyalleşeceği ortamlar sağlanmaktadır. Kullanıcılar eğitim, kültür, sanat ve teknoloji alanındaki gelişmelere ve yeni hizmet süreçlerine “Etkin Kütüphane Mobil Uygulaması” üzerinden de erişebilmektedirler.

Halk kütüphanelerinde kurulan ahşap tasarım, matematik, akıllı tarım, ebru, sıcak cam, kimya, epoksi, örme sepet atölyelerinde ve sanal gerçeklik (VR) platformlarında toplumun her kesimine yönelik etkinlikler gerçekleştirilmektedir.

Özellikle yerel kültür mirasını korumak, kullanıma sunmak ve hizmet verilen bölgenin yerel belleğini oluşturmak amaçlarıyla Kütüphanelerde “Kent Arşivi” oluşturulmaya başlanmıştır. Kent Arşivleri için bölgedeki kişi kurum ve kuruluşlar; yerel araştırmacılar, belediye, üniversite ve sivil toplum kuruluşları ile diğer kütüphane ve bilgi merkezleri ile işbirliği yapılmaktadır.

Kütüphaneler bilgi hizmetlerinin dışında, isteklilere kütüphanelerde gönüllü olarak çalışma olanağı da tanımaktadır.

Halk kütüphaneleri aynı zamanda bulundukları bölgelerde derleme hizmetini yürütmektedir. Derleme Kanunu kapsamında, çoğaltılmış fikir ve sanat eserlerinin belirli sayıdaki nüshalarını mükelleflerinden teslim alır, türlerine göre ayrımı yaptıktan sonra derleme programı üzerine kaydedilerek ilgili derleme kütüphanelerine teslim edilmesini sağlar.

CUMHURİYET’İN İKİNCİ YÜZYILINDA TÜRK KÜTÜPHANECİLİĞİ’NİN BAŞARIMI

Cumhuriyet’in 100. Yılında Türk Kütüphaneciliği Sempozyumu Türk Kütüphaneciler Derneği sahipliğinde 4-7 Ekim 2023 tarihleri arasında Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde gerçekleştirildi. Sempozyumda Cumhuriyet dönemi kütüphanecilik gelişmeleri ayrıntılı bir biçimde değerlendirildi. 2 açılış konferansı, 11 oturumda toplam 43 bilimsel bildiri ve 7 poster sunumu yapıldı. Yaklaşık 900 katılımcı ile gerçekleştirilen etkinlikte bilimsel toplantıların yanı sıra meslektaşlar arası yoğun bir informal iletişim gerçekleşti.

Bu kapsamda Cumhuriyet’in 100. yılında Türk kütüphaneciliğinin göstermiş olduğu gelişim çizgisine ilişkin kişisel görüşlerimi değerlendirmelerinize sunmak istiyorum.  

Türkiye’de kütüphanecilik, Cumhuriyet’in birinci 100 yılı içinde büyük bir gelişim gösterdi ve toplumun eğitim, kültür ve bilim gereksinimlerinin karşılanması yolunda çok önemli bir misyon üstlendi. Bunu da kısmen başardı. 100 yıllı süreçte kütüphaneler, eğitim kurumları, kültür merkezleri ve kültürel miras arşivi olarak topluma hizmet etmeye devam ettiler. Günümüzde de bilgiye erişimi kolaylaştırmak ve okuma kültürünü teşvik etmek için önemli bir araç olmaya devam ediyor.  

Sempozyum boyunca yetkin isimler tarafından birçok önemli gelişme dile getirildi. Türk kütüphaneciliğinin gelişimi ve evrimi açısından en önemlisi olduklarına düşündüğüm konular şunlar:

1. Milli Kütüphane’nin kurulması ve geliştirilmesi, Türk kütüphaneciliği için hem merkezi bir otorite kurum oluşturulması hem de Türkiye basılı kültürel mirasın derlenmesi ve korunmasının sağlanması açısından önemli bir adımdır. Milli Kütüphane, kuruluşundan itibaren Türkiye’nin milli belleğini korumak ve erişilebilir kılmak amacıyla önemli bir misyon üstlendi. Bu misyonu destekleyecek diğer gelişmelerin ortaya çıkmasına da neden oldu. Örneğin gerekli insan kaynağının sağlanabilmesi için kütüphanecilik bölümlerinin kurulmasını tetikledi ya da teknik hizmetler alanında otorite kurum olabilme yolundaki adımlar niteleme hizmetlerini geliştirdi.  
2. Türkiye’de kütüphanecilik eğitimi veren bölümlerin kurulması ve kütüphanecilik alanında uzman yetiştirmek için çaba harcanması, kütüphanecilik mesleğinin kalitesini artırdı. 20 yüzyılda Türkiye’de yetişen duayen kütüphanecilerimizin mesleğe katkıları muazzamdır.  Modern kütüphaneciliğimiz kahramanlar bugünkü kütüphaneciliğimizin temellerini sabırla, bin bir zahmetle ve adım adım kurguladılar.  
3. Türk Kütüphaneciler Derneği’nin 1949 yılında kurulması, kütüphanecilerin kendilerini bir cemiyet olarak görmelerini sağladı. Onları ortak bir mesleki ülkü etrafında bütünleştirdi.   Derneğin kurulmasıyla kütüphanecilerin mesleki bilgi ve becerileri ile mesleki savunuculuk bilinci yükseldi.  
4. 1952 yılından itibaren yayın hayatına başlayan Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni ilk mesleki dergimiz olup kesintisiz yayınlanmaya devam ediyor. 1987 yılında Türk Kütüphaneciliği adını alan dergi üzerinden Türk Kütüphaneciliği’nin 70 yıllık macerasını gözlemleme şansına hâlâ sahibiz.
5. Kütüphaneciler tarafından kurgulanan ve 1949 yılından itibaren kutlanan gelen Kütüphane Haftaları, kütüphanelerin toplum içindeki rolünü vurgulaması, kitap okuma alışkanlığını teşvik etmesi ve okuma kültürünü yaygınlaştırması açılarından çok uzun süre önemini kaybetmeden hayatta kalmayı başarmış önemli bir girişimdir.   

Cumhuriyet’in ikinci yüzyılında Türk Kütüphaneciliği’nin başarısı, kütüphanelerin toplumun değişen ihtiyaçlarına uyum sağlaması ve kapsayıcı bir şekilde bilgiye erişimi teşvik etmeleriyle yakından ilişkili olacak. Bunun için Türk kütüphaneciliğinde karar alıcılar şu hususlara önem vermek zorunda.

1. Dijitalleşme ve Teknoloji: Kütüphaneler, dijital koleksiyonlarını ve çevrimiçi hizmetlerini genişletmeye devam ederek teknolojik gelişmelere ayak uydurmalı. Elektronik kaynakların sağlanması ve kullanıcıların bu kaynaklara erişimini kolaylaştırmak, kütüphanelerin önemli bir rol oynamasını sağlar.
2. Eğitim ve Kütüphane Hizmetleri: Kütüphaneler, eğitim kurumları ve toplumun bilgi ihtiyaçlarını karşılamak için daha fazla hizmet sunmalı. Öğrencilerin bilgi becerilerini geliştirmek, bilgiye erişimde yardımcı olmak ve okuma alışkanlığını teşvik etmek için kütüphaneler eğitim programlarına odaklanabilir.
3. Kütüphane Standartları ve Kalite: Kütüphane hizmetlerinin kalitesini artırmak için ulusal standartlar geliştirilmeli mevzuat sürekli güncellenmeli.
4. Toplumsal Katılım: Kütüphaneler, toplumsal katılımı artırmak için çeşitli etkinlikler ve programlar düzenlemeye devam etmeli. Kitap okuma etkinlikleri, seminerler, sergiler ve diğer etkinliklerle toplumun kütüphanelere olan ilgisini artırabilirler.
5. Kütüphane Kampanyaları ve Tanıtım: Kütüphaneler, hizmetlerini ve kaynaklarını tanıtmak için etkili kampanyalar düzenlemeli. Toplumun kütüphanelerin sağladığı faydaları daha iyi anlamalarını teşvik etmeli.
6. Kültürel Mirasın Korunması: Kütüphaneler, Türkiye’nin kültürel mirasını koruma görevini asla göz ardı etmemeli. Özellikle nadir ve önemli eserlerin korunması, kataloglanması ve erişilebilir hale getirilmesi büyük bir öneme sahip.
7. İş birlikleri: Kütüphaneler, diğer kurumlar, kütüphane dernekleri, eğitim kurumları ve yerel yönetimlerle iş birlikleri kurmaya ve kaynaklarını paylaşmaya devam etmeli bu hizmetlerini genişletmeli.
8. Kütüphane Yönetimi ve Personel Yetkinliği: Kütüphane yönetimi ve personel yetkinliği, kütüphanelerin etkin bir şekilde çalışabilmesi için büyük öneme sahip. Kütüphane profesyonelleri, değişen gereksinimlere ve teknolojilere uyum sağlayacak şekilde sürekli eğitim almalı.
9. Kütüphane Finansmanı: Kütüphanecilik ucuz bir sektör değildir. Kütüphanelerin sürdürülebilirliği için yeterli finansman sağlamak kritik bir meseledir. Kamu ve özel sektörden kaynakların ayrılması ve kütüphanelerin bütçelerinin desteklenmesi gerekiyor.
10. Erişilebilirlik ve Engellilere Duyarlılık: Kütüphaneler, engelli bireyler için erişilebilir olmalı. Dijital ve fiziksel kaynaklara erişimi kolaylaştırmak için önlemler alınmalı.
11. Kütüphane Bina ve Altyapıları: Fiziksel kütüphane binaları, rahat ve modern bir ortam sunmalıdır. Altyapılar güncel teknolojiye uygun olmalı ve kullanıcıların ihtiyaçlarına cevap verebilmeli.
12. Yerel Kültür ve İhtiyaçlara Uyum: Kütüphaneler, bulundukları toplumun kültürel ihtiyaçlarını yansıtan koleksiyonlara sahip olmalı ve yerel toplumun gereksinimlerini karşılamak için esneklik göstermeli.
13. Bilgi Gizliliği ve Güvenliği: Kütüphaneler, kullanıcıların bilgi gizliliğini ve güvenliğini korumalı. Kişisel bilgilerin korunması ve güvenli erişim sağlanmalı.
14. Veri Yönetimi ve Analitiği: Kütüphaneler, veri yönetimi ve analitik araçları kullanarak kullanıcı ihtiyaçlarını daha iyi anlamalı ve hizmetlerini bu bilgilere dayalı olarak geliştirmeli.
15. Değişen Okuma Alışkanlıkları: Dijital medyanın artan kullanımıyla birlikte okuma alışkanlıkları da değişiyor. Kütüphaneler, bu değişen alışkanlıklara uygun olarak e-kitaplar, sesli kitaplar ve dijital içeriklere daha fazla odaklanmalı.

Dünyadaki kütüphane gelişmelerine bakıldığında dijitalleşme, iş birlikleri, ağ kurma, yaratıcı alanlar oluşturma, verileri analiz etme ve yönetme, topluluk odaklı hizmetler sunma konularına ağırlık verilmeye başlandı. Diğer bir deyişle dünya genelinde kütüphaneler, fiziksel koleksiyonlarının yanı sıra dijital koleksiyonlarını da genişletiyor. E-kitaplar, sesli kitaplar ve dijital arşivler popüler hale geliyor. Ülke sınırlarını aşan iş birlikleri ve ağlar kuruyor. Bu sayede kaynaklar ve deneyimler paylaşılıyor, küresel ölçekte daha geniş erişim sağlanıyor. Kütüphaneler sadece kitapların saklandığı mekanlar olmaktan çıkıyor. Yaratıcı alanlar, koçluk hizmetleri, sanat atölyeleri ve etkinlikler sunuyor. Kütüphanelerin kullanıcı ihtiyaçlarını daha iyi anlamaları için verileri analiz edip bu sayede hizmetleri özelleştirilebiliyor. Kütüphaneler, yerel toplumların ihtiyaçlarına daha fazla odaklanıyor. Eğitim, istihdam destekleri ve toplumsal hizmetler sunma konusunda aktif rol oynuyorlar.

Dünyadaki kütüphanelerle Türkiye’deki kütüphaneler arasında bazı benzer eğilimler görülse de her iki taraf da kendine özgün gereksinimlere yanıt veriyor. Türkiye’deki kütüphaneler, yerel kültür ve toplum ihtiyaçlarına daha fazla odaklanma eğilimindeyken, dünya genelinde kütüphaneler, küresel ölçekte erişim ve iş birlikleri konularına ağırlık veriyor. İş birlikleri ve bilgi paylaşımı, kütüphanelerin daha etkili hale gelmesine katkı sağlayan önemli bir faktör.

Her kütüphane için koşullar farklı olabilir. Dolayısıyla evrensel gelişmeleri göz ardı etmeden belirli bir bölgenin veya toplumun ihtiyaçlarına göre özelleştirilmiş çözümlere odaklanmak gerekiyor. Bu değerlendirmeler zaman içinde değişebilir, çünkü teknoloji ve toplumun ihtiyaçları sürekli olarak gelişiyor.

Ankara’daki Halk Kütüphanecilerinin Okuma Alışkanlığı Üzerine Bir Araştırma

Betimleme yöntemi ile gerçekleştirilen bu araştırma, Ankara’daki halk kütüphanelerinde görev
yapmakta olan kütüphanecilerin okuma alışkanlıklarının düzeyini ve niteliğini belirlemeyi
amaçlamaktadır. Bilgi ve Belge Yönetimi mezunu olup kütüphane müdürü, kütüphane müdür
yardımcısı ve kütüphaneci kadrolarında görev yapan bütün personel, bu araştırmada
kütüphaneci olarak tanımlanmıştır. Araştırmanın kapsamını, Ankara’daki halk
kütüphanelerinde görev yapan 53 kütüphaneci oluşturmaktadır. Çalışmada 32 soruluk bir anket
uygulanmış, 38 kişiden geri dönüş alınmıştır. Araştırmada evrenin %72’sine ulaşılmıştır.
Araştırma sonucuna göre; Ankara’daki halk kütüphanelerinde görev yapan kütüphaneciler orta
düzeyde kitap okuma alışkanlığına sahip olup, seçici ama düzensiz bir biçimde kitap
okumaktadırlar. Ankara’daki kütüphanecilerin %53’ü okuma alışkanlığına sahip olduğunu
düşünse de yüksek düzeyde kitap okuma alışkanlığına sahip halk kütüphanecilerinin oranı
%32’dir. Araştırma kapsamında elde edilen sonuçlar ışığında öneriler sunulmuştur.

Türk Kütüphaneciliği Dergisi’nde yayınlanan bu araştırmanın tam metine erişmek için aşağıdaki linki tıklayınız.

Karadeniz, Ş. ve Yılmaz, B. (2017). Ankara’daki halk kütüphanecilerinin okuma alışkanlığı üzerine bir araştırma. Türk Kütüphaneciliği, 31, (2), 223-244.